Twee vaccins tegen vogelgriep bleken in de laboratoriumtest van WBVR de kippen te beschermen tegen ziekte én verspreiding te voorkomen. Foto WBVR Tekst Rianne Lindhout
Waar kippenboeren al jaren tobben met vogelgriep, zijn schapenhouders mogelijk in acht maanden tijd verlost van blauwtong. Wageningen Bioveterinary Research test vaccins tegen vogelgriep en blauwtong. Twee onderzoekers vertellen hoe dat gaat.
We hebben allemaal de afschuwelijke berichten gelezen of de beelden gezien: ‘Vogelgriep, 130 duizend kippen vergast’. Je kon wel biologische eieren kopen, maar ook deze kippen waren de afgelopen paar jaar vaak maandenlang verplicht binnen. Onder pluimvee en wilde vogels heerst vaker vogelgriep, maar sinds 2021 kan het zelfs het hele jaar rondgaan.
Nu is het rustig rondom de gevreesde ziekte die zo veel vogels velt en traumatisch is voor boeren. Maar achter de schermen gonst het. Een oplossing is in zicht: vaccins. Op twee boerderijen worden ze momenteel ‘in het echt’ getest. Virusonderzoeker Kim Bouwman van Wageningen Bioveterinary Research (WBVR) in Lelystad is nauw betrokken. Een greep uit haar werkzaamheden: ‘Ik heb contact met de dierverzorgers, met het lab en de Instantie voor Dierenwelzijn. Ik bepaal in overleg met de samenwerkingspartners wanneer er kippen vanaf de boerderij naar Lelystad komen om de effectiviteit van de vaccins te bestuderen.’
Bouwman werkt sinds oktober bij WBVR. Voor haar tijd werden hier in het lab twee vaccins tegen vogelgriep – ontwikkeld door farmaceutische bedrijven – met succes getest op zo’n twintig kippen. Dat zei nog niet genoeg over de werkzaamheid van het middel. ‘Die tests zijn gedaan met kippen die hier geboren en gehuisvest waren. In onze dierruimten hadden ze niet te maken met gebruikelijke ziekteverwekkers en andere stress. Dat kan de werkzaamheid van een vaccin beïnvloeden.’
De onderzoeker pakte de veldtests op. Die gingen afgelopen september van start met 1.800 leghennen op twee boerderijen. ‘In september zijn deze hennen geboren. Ze hebben alle gebruikelijke vaccins gekregen plus één van de twee te testen vogelgriepvaccins. Leghennen leven meestal zo’n anderhalf jaar. In die periode halen wij vier keer een groepje van zo’n twintig kippen op om ze in het lab te besmetten met vogelgriep. Dat doen we ook bij een controlegroep zonder vogelgriep-vaccinatie, afkomstig van dezelfde boerderij.’ Inmiddels is duidelijk dat het vaccin na acht weken goed werkt: geen van de gevaccineerde kippen stierf, dus tot zo ver zijn de vaccins geslaagd. De tweede test heeft ook plaatsgevonden: ‘Daarvan zijn we nu de data aan het analyseren.’
Acuut probleem
Als de hele pilot verloopt zoals gehoopt, is het vaccin nog steeds niet klaar voor toelating tot de markt. Nou ja, officieel niet. Bouwman: ‘De farmaceuten kunnen met de onderzoeksresultaten die ze wel hebben een aanvraag indienen bij het CBG (College ter Beoordeling van Geneesmiddelen, red.), de autoriteit die moet beslissen over de toelating op de Europese markt.’ Stel dat er een acuut probleem ontstaat in de vorm van een flinke uitbraak, dan kan het CBG noodvaccins toestaan. Ter vergelijking: bij het corona-vaccin waarmee wij zelf zijn ingeënt, ging de toelating ook bijzonder snel.
In onze dierruimten hadden ze niet te maken met gebruikelijke ziekteverwekkers en andere stress
Als een noodsituatie in de vorm van een grote uitbraak zich niet voordoet, moeten de twee vaccins na de lopende tests eerst nog worden uitgeprobeerd op meerdere boerderijen. Die pilotstudie is al ingepland om in augustus van start te gaan, WBVR is hier niet bij betrokken. Bouwman schat in dat die pilot ook weer anderhalf jaar duurt, de levensduur van de betrokken leghennen. Vanaf februari 2026 zou het CBG dan kunnen beoordelen of de vaccins voor iedereen beschikbaar komen.
Blauwtong
Schapenhouders kunnen al veel eerder opgelucht ademhalen. Voor blauwtong, het virus dat via oprukkende knutten afgelopen najaar tienduizenden schapen doodde, hoeven zij waarschijnlijk deze nazomer al niet meer te vrezen. Runderen gaan meestal niet dood, maar ze worden wel ziek na een knuttenbeet die het blauwtongvirus overdraagt; de economische impact is ook in de rundveehouderij groot.
Ik blijf mijn werk wetenschappelijk benaderen, onbevooroordeeld
Melle Holwerda is bij WBVR eindverantwoordelijk voor de diagnostiek van deze ziekte en hij adviseert beleidsmakers. Daarnaast hielp hij de afgelopen tijd mee met onderzoek naar een werkzaam vaccin. De resultaten liggen nu bij hetzelfde College ter Beoordeling van Geneesmiddelen dat ook het vaccin tegen vogelgriep uiteindelijk kan toelaten tot de markt. Maar verder zijn er verrassend veel verschillen met de ontwikkeling van de vogelgriepvaccins.
Het blauwtongvirus is stabieler dan het vogelgriepvirus. Dat laatste verandert steeds een beetje, waardoor je een eventueel vaccin net als een mensengriepvaccin waarschijnlijk bij elke uitbraak moet updaten. Tegen vogelgriep bestond nog helemaal geen vaccin, omdat dit tot voorjaar 2023 niet was toegestaan op de Europese markt. Bij blauwtong ligt dat anders. Er bestaan 37 serotypen van dit virus, die vrij onveranderlijk zijn. Holwerda: ‘Afgelopen najaar hadden we te maken met serotype 3. In 2006 ging serotype 8 rond, dat wat minder virulent was. Vanaf winter 2007 was daartegen een vaccin en sinds 2009 hebben we dit virus niet meer gezien.’ In de nazomer zullen de knutten weer in aantallen toenemen, na een dip in voorjaar en zomer. De verwachting is dat serotype 3 weer opduikt, maar als het aan Holwerda ligt, zijn alle schapen en runderen dan gevaccineerd.
‘Afgelopen oktober hebben wij met geld van het Ministerie van LNV een infectiemodel in schapen opgesteld.’ Dat betekent dat onderzoekers in een groepje schapen vaststellen wat er precies gebeurt na infectie. Ze meten koorts, het aantal virusdeeltjes in het bloed en ook de immuunrespons. Zo’n infectiemodel laat het verschil zien tussen schapen die ziek worden van het blauwtongvirus en dieren die geen verschijnselen vertonen. Dat is nodig voor het testen van de werkzaamheid van vaccins.
De urgentie maakt mij wel extra enthousiast over mijn werk
Vervolgens was het wachten op farmaceuten die WBVR contracteerden om een vaccin te testen. Holwerda: ‘Momenteel bieden drie farmaceuten een vaccin aan dat dankzij medewerking van het Ministerie van LNV is toegelaten voor gebruik. Daarmee zijn deze vaccins nog niet toegelaten tot de markt in de Europese Unie.’ Die procedure duurt langer en gaat via het eerder genoemde College ter Beoordeling van Geneesmiddelen. Behalve bij WBVR konden farmaceuten ook elders in Europa terecht voor de benodigde tests om de werking van vaccins aan te tonen. Welk instituut de farmaceuten inschakelden, is vertrouwelijk. In elk geval werd voor de toelating voor gebruik ook een beroep gedaan op het infectiemodel van WBVR. Holwerda: ‘Voordat een vaccin kans maakt op toelating, moet het in ieder geval zijn getest op het doeldier, in het geval van blauwtong dus op schapen.’
Nuchter
Anders dan bij het vogelgriepvaccin, worden voor het testen van blauwtongvaccins veldschapen gebruikt en geen dieren die in het laboratorium zijn geboren. ‘Een groepje schapen krijgt het vaccin en wordt enkele weken later, nadat ze een immuunrespons hebben opgebouwd, besmet met blauwtong serotype 3’, vertelt Holwerda. ‘Vervolgens kijken we in hoeverre ze anders reageren dan de ongevaccineerde dieren uit ons model.’ Details over uitkomsten mag Holwerda niet vertellen. ‘Wij sturen de ruwe data naar de farmaceuten en zij doen vervolgens de aanvraag bij het CBG voor toelating.’
Voordat een vaccin kans maakt op toelating, moet het in ieder geval zijn getest op het doeldier
Hoe is het voor de twee vaccinonderzoekers dat het lot van zo veel dieren en dierhouders mede in hun handen ligt? Ze blijven er nuchter onder. Holwerda: ‘Ik hoop natuurlijk van harte dat we een nieuwe uitbraak dit najaar kunnen voorkomen. Maar ik blijf mijn werk wetenschappelijk benaderen, onbevooroordeeld. Ik moet zorgen voor goede protocollen, maar uiteindelijk beslist het CBG over toelating.’ Bouwman staat er ook zo in. ‘De urgentie maakt mij wel extra enthousiast over mijn werk. Als het lukt om vaccins te introduceren, scheelt dat zó veel leed. Van vervoersverboden en dus boeren die hun producten niet meer kwijt kunnen tot in het ergste geval stalruimingen.’
Heel verschillende vaccins tegen heel verschillende virussen
Van het blauwtongvirus bestaan veel serotypen, maar die zijn wel vrij stabiel. Het erfelijk materiaal bestaat uit tien dubbele RNA-strengen, vergelijkbaar met onze eigen dubbele strengen DNA. De huidige blauwtongvaccins bestaan uit complete, maar geïnactiveerde virussen. Een schaap of koe wordt er dus niet ziek van, maar bouwen wel weerstand op tegen het circulerende, ‘actieve’ virus.
Vogelgriep is een veel veranderlijker virus met enkelstrengs RNA. Dat RNA is verdeeld in verschillende segmenten, die het virus tijdens een besmetting volop uitwisselt met andere virusdeeltjes. Een soort seks, in feite. De vogelgriep waaraan WBVR nu werkt heet H5N1. H5 en N1 verwijzen naar twee eiwitten. Het vaccin tegen vogelgriep is feitelijk een stukje H-eiwit, vastgemaakt aan een ongevaarlijk virus. Omdat het H-eiwit zoals alle eiwitten van het vogelgriepvirus vrij veranderlijk is, hebben de vaccins bij elke uitbraak waarschijnlijk een update nodig. Het H-eiwit van de variant die dan rondgaat, bijvoorbeeld H7N2, moet in het vaccin worden verwerkt.
H5N1 vermeerdert in luchtwegcellen rund
Europese hoogpathogene vogelgriep H5N1-stammen kunnen zich vermeerderen in – op het lab gekweekte – luchtwegcellen van runderen. Dat blijkt uit onderzoek van WBVR in opdracht van het ministerie van LNV, naar aanleiding van recente H5N1-uitbraken onder geiten en runderen in de VS. WBVR deed infectieproeven met drie verschillende virusisolaten, afkomstig van pluimvee en een vos. Alle drie bleken ze zich te kunnen vermeerderen in de luchtwegcellen, al daalden na drie dagen de virustiters snel. ‘Dat duidt erop dat de virusvermeerdering niet erg efficiënt was. Maar het sluit de optie van introductie van Europese H5N1-stammen in melkvee niet uit’, aldus onderzoeker Luca Bordes. Het vogelgriepvirus is tot nu toe nog niet gedetecteerd bij Europees melkvee.
