Een suikerrietplantage op Java aan het begin van de twintigste eeuw. Het koloniale verleden van WUR is onmiskenbaar en groot. Wat te doen met die erfenis? Dekoloniseren is het devies. Maar hoe doe je dat. En kan dat wel echt?
Voor wie het niet weet, eerst maar even dit. Geen universiteit in Nederland is meer verbonden met ons koloniale verleden dan WUR. Sterker nog. ‘Zonder koloniën was de WUR in deze vorm er nooit geweest’, stelt onderwijsdecaan Arnold Bregt onomwonden. ‘Wageningen Universiteit is begonnen als een instituut met een sterke poot in de tropen.’ En daar is niks aan gelogen, onderschrijft het werk van historica Larissa Schulte Nordholt. Zij onderzoekt in opdracht van de raad van bestuur de koloniale geschiedenis van WUR. Die studie gaat uitmonden in een boek.
‘Bij de oprichting van het landbouwonderwijs in Wageningen in 1876 was nog geen sprake van een koloniaal instituut’, vertelt Schulte Nordholt. ‘Maar dat werd het vrij snel daarna wél. Het eerste koloniale onderwijs ontstaat al in 1892. Vier jaar later gevolgd door een tropische studierichting.’ Geld is de aanleiding. De plantages in de koloniën leveren de Nederlandse economie bakken met geld op. ‘Meerdere tropische vakken volgen. Maar het tropische onderwijs neemt volgens Schulte Nordholt pas echt een grote vlucht als in 1918 de Landbouwhogeschool ontstaat en het onderwijs academisch wordt. ‘Eind jaren twintig studeert zeventig procent van de studenten voor een carrière in Nederlands-Indië.’
Er was en is altijd dat waardeoordeel dat westerse kennis superieur is
Die sterke gerichtheid op de tropen verandert na de Tweede Wereldoorlog van karakter als Nederlands-Indië zelfstandig wordt en de Nederlanders het nieuwe Indonesië worden uitgesmeten. WUR raakt in één klap een belangrijke afzetmarkt voor afgestudeerden kwijt. Daarmee begint feitelijk ook de dekolonisatie van WUR. ‘De universiteit moest zich daardoor reorganiseren’, zegt docente Esha Shah. Zij begint in september voor de leerstoelgroep Kennis, Technologie en Innovatie (KTI) het nieuwe mastervak Decolonizing Science and Technology. De veranderingen gaan gepaard met een ander kennisdiscours en andere terminologieën. De term koloniale landbouw verdwijnt. De focus verschuift van de exploitatie van commerciële landbouw in de tropen naar ontwikkelingshulp, zegt Shah. ‘De Nederlandse experts zijn niet langer de leidinggevenden in de tropen, maar worden consultants’, vult Schulte Nordholt aan. ‘De Indonesiërs, vaak ook in Wageningen opgeleid, nemen de leidende posities over.’
Raciale hiërarchie
De hiërarchie verandert dus, maar daarmee niet de kennis. En juist bij die kennis, en het onderliggende frame van die kennis, ligt volgens Shah en anderen de kern van de koloniale erfenis. Dat frame is dat westerse kennis superieur is boven niet-westerse kennis. ‘Door kennis niet-westers te noemen, isoleer je andere kennissystemen. Je creëert er afstand mee. En geen horizontale, maar een verticale, hiërarchische afstand. Raciale hiërarchie is de kern van kolonialisme. De superioriteit van de witte manier van kijken, van kennen en van bestaan. Dat moet je nooit vergeten. Op de een of andere manier, overduidelijk of heel subtiel, was en is er altijd dat waardeoordeel dat westerse kennis superieur is. Die hiërarchie bleef overeind. Kolonialisme verdween weliswaar, maar in zekere zin ook niet.’
Het dekoloniseren van de wetenschap, zegt David Ludwig, betekent dat we moeten reflecteren op hoe de huidige WUR nog steeds die koloniale erfenis weerspiegelt. Ludwig is universitair hoofddocent bij KTI. ‘Die erfenis zit bijvoorbeeld in de literatuur en de theorieën die we gebruiken, de soort mensen die we wel of niet aannemen, het soort projecten dat we doen, de economische relaties die we hebben met de voormalige koloniën. Dat laatste is cruciaal. We werken veel samen met partners in het globale zuiden. Die relaties zijn typisch ongelijk vanwege de economische verschillen. Dekolonisatie betekent dat je die ongelijkheid moet aanpakken. Geef globale samenwerking op een gelijkwaardiger basis vorm. Betrek mensen bij de wetenschap die voorheen vaak werden buitengesloten.’
‘Dekoloniseren betekent een stem geven aan alle belanghebbenden’, zegt ook Bárbara Rocha Venancio Meyer-Sand. Zij promoveert deze week op een onderzoek naar het opsporen van (illegaal) gekapt hout. Die promotie gaat gepaard met een symposium over dekolonisatie, met als titel Leren van elkaar: duurzame en impactvolle partnerschappen in tropisch bosonderzoek. Dat onderwerp ligt de Braziliaanse na aan het hart. ‘Onderzoeksvragen worden vaak in het globale noorden bedacht. Maar hoe zit het met de mensen die leven op de plekken waar jij informatie wilt halen?
Je kunt vrouwen zoals ik op de vingers van een hand tellen. Ik ben bij WUR een zeldzame soort
Zij hebben ook kennis, zij hebben ook behoeften, zij hebben ook vragen. En misschien zijn die vragen wel veel relevanter. Ik werk in tropische bossen. De mensen daar kennen die bossen op een manier zoals ik dat nooit kan. Ze zien wat er gebeurt, ze zien de patronen. Als we projecten ontwikkelen zonder die kennis te erkennen, missen we diversiteit aan perspectieven. En dat levert uiteindelijk wetenschap op die minder impact heeft dan zou kunnen. Betrek dus lokale onderzoekers vanaf het begin bij het project en zorg dat ze toegang hebben tot de resultaten.’
Ingebakken
Zo’n zogeheten transdisciplinaire aanpak komt steeds meer in zwang. ‘Transdisciplinariteit brengt wetenschappers en mensen van buiten de academische wereld bij elkaar, met als doel betere en meer rechtvaardiger oplossingen te ontwikkelen’, licht Ludwig toe. ‘Het betrekt mensen bij de ontwikkeling van wetenschappelijke kennis die historisch gezien daar altijd van buitengesloten zijn geweest.’
We moeten kennis van hier en daar verbinden, delen en gebruiken
Zo’n aanpak helpt volgens Ludwig, maar hij is ook kritisch. ‘Ik zou het niet per se dekoloniserend noemen. Ongelijkheid blijft bestaan, ook al betrek je lokale gemeenschappen bij het onderzoeksproces. De verschillen zitten ingebakken in hoe de wereld in elkaar steekt en in hoe de wereldeconomie werkt. Dekolonisatie is een erg ambitieus woord. Eerlijk gezegd denk ik dat we geen idee hebben wat het betekent om Wageningen te dekoloniseren. Ik denk dat dat niet kan zonder de organisatie fundamenteel anders te construeren. En ik geloof niet dat WUR daaraan toe is.’
Dingen zijn wel en toch ook weer niet veranderd, vindt Esha Shah. ‘Dat ik hier werk, als vrouw met een kleur, en dat ik als sandwich-PhD’er ben opgeleid, duidt op enige verandering. Maar zoveel mensen als ik zijn hier niet. Het globale zuiden is sterk ondervertegenwoordigd bij het personeel. Je kunt vrouwen zoals ik op de vingers van een hand tellen. Ik ben bij WUR een zeldzame soort.’ Shah ziet dat als een restant van kolonialisme. ‘En kijk eens naar de populatie PhD’ers. Promovendi uit het globale zuiden, een significant deel van de PhD-populatie, zijn vrijwel altijd sandwich PhD’ers en geen aio. Zij zijn niet in loondienst, verdienen minder en hebben andere arbeidsvoorwaarden. Dat is problematisch. De meerderheid van de docenten zijn bovendien witte mannen. Al die internationale studenten en PhD’ers worden dus onderwezen door Nederlandse witte mannen, voordat ze teruggaan naar de voormalige koloniën. Hoe koloniaal wil je het hebben!’
Met het nieuwe vak baant Shah de weg naar een meer gedekoloniseerd curriculum. ‘We willen af van het idee van ontwikkeling van het globale zuiden’, zegt onderwijsleider Bregt. ‘Een mooi voorbeeld daarvan vind ik de invulling van de master Development and Rural Innovation. Daar wordt niet meer uitgegaan van de superioriteit van ónze kennis, maar gezocht naar verbinding. Onze mestproblematiek ontstaat doordat we nutriënten uit andere landen hierheen slepen. Het is problematiek die culturen verbindt. We moeten daarnaar kijken zonder waardeoordelen. Het gaat niet om ontwikkeling. Hier zijn zaken ook niet goed gegaan. We moeten kennis van hier en daar verbinden, delen en gebruiken. Dat is de lijn waar we met het onderwijs naartoe willen.’
Eerlijk gezegd denk ik dat we geen idee hebben wat het betekent om Wageningen te dekoloniseren
Dekolonisatie gaat volgens Schulte Nordholt over het ongedaan maken van het koloniale element in de landbouwkennis. ‘Het gaat over de vraag hoe kennisculturen tot stand zijn gekomen. Waarom weten we wat we weten? Wie heeft daar profijt van? Wie bepaalt wat belangrijke kennis is en wie is eigenaar van die kennis? Waar gaat onderzoeksgeld naartoe? Ik denk dat studenten veel meer moeten leren over de geschiedenis van kolonisatie en slavernij. Je kunt niet dekoloniseren als je niet weet hoe kolonisatie tot stand is gekomen. Het nieuwe vak is een begin, maar ik zou veel meer van dat soort vakken willen bij WUR.’
