Gran Panel Sovietico-woningen in Santiago de Cuba. Zie kader. Foto Sanne Derks Met de komst van Martijn Koster kwam ook zijn – met een Europese Consolidator Grant gefinancierde – etnografische project Politics of the Periphery in Urban Latin America naar Wageningen. Een foto-expositie daarover is eind juni te zien in Leeuwenborch.
Koster is als universitair hoofddocent verbonden aan de leerstoelgroep Sociology of Development and Change. Zijn onderzoeksterrein omschrijft hij als ‘op het snijvlak van politieke antropologie en kritische ontwikkelingsstudies’, met Latijns-Amerika als belangrijkste geografische focus. Zijn nieuwste project, waarvoor hij een ERC Consolidator Grant van 2 miljoen euro kreeg, speelt zich ook daar af. Om precies te zijn in Medellín (Colombia), Recife (Brazilië) en Santiago de Cuba (Cuba). Met een onderzoeksteam dat naast hemzelf bestaat uit drie promovendi (één voor elke stad) en twee postdocs, bestudeert hij daar de relatie tussen bewoners van de periferie en de staat, specifiek vanuit het perspectief van huisvesting en stedelijke ontwikkeling.
Bij voorkeur wonen de onderzoekers gedurende het project in de periferie die ze onderzoeken
Basisafspraak
Koster koos voor het huisvestingsvraagstuk als rode draad, omdat het een soort ‘basisafspraak’ vormt tussen burgers en staat. ‘Soms is het verankerd in de grondwet, soms niet – maar bijna overal ter wereld is het de taak van de overheid om te zorgen voor voldoende betaalbare, kwalitatief goede woningen in een gezonde leefomgeving. Dat geldt ook voor de drie landen waar wij onderzoek doen. Alleen lukt het in de praktijk niet altijd – en dat is een understatement, zeker voor lage-inkomensgroepen’, vertelt Koster. De dynamiek op het moment dat een overheid deze basistaak niet inlost, vormt de kern van het onderzoek: ‘Wat doet dat met het beeld en de verwachtingen die bewoners hebben van de staat, nu en in de toekomst? En heeft het bijvoorbeeld invloed op de manier waarop ze zich politiek organiseren?’
Weggebulldozerd
Volgens Koster is Politics of the Periphery in Urban Latin America, kortweg POPULAR, een echt antropologisch onderzoek: het draait om hoe mensen betekenis geven aan hun realiteit. De data daarvoor verzamelen de onderzoekers met name via participerende observatie – bij voorkeur wonen ze gedurende het project zelf in de periferie die ze onderzoeken – en interviews, aangevuld met analyse van overheidsdocumenten en media. ‘Er bestaan duidelijke verschillen tussen de drie steden wat de interacties tussen bewoners en overheid betreft. Die willen we naast elkaar zetten, waarbij elke casus ook weer vragen stelt aan de andere: wat gebeurt er in de ene stad met de bewoners van weggebulldozerde informele wijken, hoe gaat dat in de andere? En wat zijn de effecten daarvan? Je zou het comparative urbanism kunnen noemen’, legt hij uit.
Idee van maakbaarheid
Wat het project volgens Koster zo interessant maakt, is dat er in Latijns-Amerika over het algemeen wel geloof is dat autoriteiten verandering teweeg kunnen brengen. ‘Tegelijkertijd hebben mensen vaak een enorm wantrouwen richting overheid. En met reden: heel veel beloftes zijn niet ingelost, mooie plannen niet waargemaakt. En als de autoriteiten al woord houden, dan komt dat meestal niet ten goede aan de mensen in de periferie. Opmerkelijk genoeg gaat dat diepe wantrouwen vrijwel altijd hand in hand met een sprankje hoop – bijvoorbeeld de hoop dat de nieuwe burgemeester- of presidentskandidaat het wel gaat waarmaken, of dat de outsider van buiten de gevestigde orde wel het tij kan keren. Er is nog steeds een idee van maakbaarheid. Dat optimisme ondanks alles, dat dubbele, vind ik fascinerend. Als wetenschappers zijn we vaak geneigd ambiguïteiten uit onderzoek te willen filteren. Maar het leven is nou eenmaal vaak heel ambigu.’
Dubbele marginalisering
En er is nog een ander ‘waarom’ achter dit onderzoek. Een diepere theoretische noodzaak, zoals Koster het omschrijft: de ontwikkeling van een nieuw epistemologisch kader, met een vocabulaire dat meer recht doet aan de positie en identiteit van de bewoners van de periferie. Koster: ‘In essentie gaat dit project om wat de literatuur epistemic injustice noemt. Ik ben zeker niet de eerste die onderzoek doet naar de relatie tussen bewoners en staat in Latijns-Amerika. Wat me opviel aan de literatuur erover, is dat het vaak gaat over pseudo burgerschap of informele politiek. Er zit iets minderwaardigs in die terminologie; het is een soort dubbele marginalisering. Mensen in de favela’s en andere arme wijken zijn al de dupe van een overheid die haar taak niet vervult, die hen toegang tot een groot deel van instituties en wetten gewoonweg ontzegt. En dan wordt hun relatie tot de overheid ook nog eens weggezet als pseudo of informeel – in elk geval niet als ‘normaal’ burgerschap. Ik wil het omdraaien, zodat we de relatie tussen de staat en deze stadsbewoners op een nieuwe manier kunnen uitleggen – vanuit hun perspectief. Dat maakt een stad ook inclusiever. Want ‘de periferie’ vormt een heel groot deel van de bevolking. In een stad als Recife gaat het al snel om een derde van de stadsbevolking – en die schatting is misschien zelfs aan de voorzichtige kant
Foto-expositie
Bekroond fotograaf (en gepromoveerd antropoloog) Sanne Derks maakte in Santiago de Cuba een fotoreportage die het visuele verhaal vertelt van Martijn Kosters onderzoeksproject Politics of the Periphery in Urban Latin America. Daaruit komt de foto van de zogenoemde Gran Panel Sovietico-woningen (‘Grote Sovjet-panelen’), die tussen 1964 en 1991 werden geproduceerd in een door de USSR gedoneerde fabriek. ‘Petrocasas’ zijn een andere typisch Cubaanse woningvorm, verwijzend naar ‘petro’ (van petroleum), ontwikkeld in samenwerking met Venezuela. Ze zijn stormbestendig – Santiago de Cuba ligt in een orkaangebied – en bestaan, naast een stalen frame, helemaal uit plastic. Beide huizentypes zijn te zien in de mini-expositie van Derks’ werk, die van 24 t/m 28 juni te zien is op de 3e etage van Leeuwenborch.
