Een vrouwtjes-sluipwesp met twee mannetjes. De ene probeert bij de kop van het vrouwtje zijn afrodisiacum te verspreiden. De andere wacht tot het vrouwtje ontvankelijk wordt, om zijn slag te slaan. Foto Jitte Groothuis Insecten praten niet, ze versturen chemische boodschappen naar elkaar. Ook rondom de voortplanting vindt druk verkeer plaats van zulke boodschappen. Niks menselijks is dieren vreemd. Entomoloog Eveline Verhulst heeft met haar groep uitgezocht welk gen verantwoordelijk is voor een doorslaggevend deel van die chemische taal: Doublesex.
Verhulst houdt zich al lang bezig met de cruciale rol die Doublesex speelt in het leven van sluipwespen. Het gen regelt de seksuele differentiatie van de nakomelingen. Geur in de vorm van feromonen, speelt een grote rol in het paarproces. Het ligt daarom voor de hand te denken dat Doublesex ook de productie van feromonen en andere seksegebonden geur aanstuurt.
Dat blijkt te kloppen, laat een serie experimenten zien. Doublesex regelt op drie verschillende manieren de feromonenhuishouding van de sluipwesp Nasionia vitripennis. Dat kwam aan het licht door eenvoudigweg bij mannetjes het gen uit te zetten. De beestjes verliezen dan hun aantrekkingskracht en het vermogen om vrouwtjes ontvankelijk te maken voor hun avances.
Aantrekking
Bij die aantrekkingskracht gaat het om twee verschillende systemen: aantrekking op afstand en de herkenning dichtbij. De feromonen-op-afstand zijn vluchtige stoffen en komen vrij uit het achterlijf van de wesp. De feromonen-dichtbij zijn vetachtige koolwaterstoffen op de huid van het dier. De laatste zetten mannetjes aan tot hofmakerij.
Als Doublesex uit staat, maken mannetjes beide soorten feromonen nauwelijks nog aan. Ze verliezen daardoor niet alleen hun aantrekkingskracht, maar ook het vermogen om vrouwtjes ontvankelijk te maken voor hun avances. Sterker nog, dergelijke mannetjes worden door onbehandelde mannetjes voor vrouwtjes aangezien. Doublesex in de uitstand feminiseert mannetjes.
Mannelijke geur
Chemische analyse toonde het hoofdbestanddeel van het ‘parfum’ aan, een alkeen met de codenaam Z9C31. Het toedienen van synthetische Z9C31 op ‘gemankeerde’ mannetjes, herstelt hun mannelijke geur. Alsof je er Axe op spuit, legt Verhulst beeldend uit. Zij het dan om mannen te weren, in plaats van vrouwen aan te trekken.
Waarom vrouwtjes niet reageren op de avances van ‘gemankeerde’ mannetjes is nog niet duidelijk. Verhulst vermoedt dat Doublesex ook aanzet tot de productie van een lustopwekkende stof (afrodisiacum) dat vrouwtjes ontvankelijk maakt voor seks. Pogingen om die stof te vinden, hebben evenwel tot op dit moment nog niets opgeleverd.
