Tekst: Lisa Becking Een walvishaai kan langs me zwemmen, zonder dat ik het merk. Met zoveel focus bestudeer ik het koraalrif. Tijdens een onderzoeksduik is mijn duikbril gericht op de bodem. Totale tunnelvisie. De laatste minuten van een duik neem ik daarom even vrij. Zwem rustig rond, bewonder de omgeving, en fotografeer alleen mooie vormen, zonder direct wetenschappelijk nut. ‘I discovered in nature the nonutilitarian delights that I sought in art’ Beter dan Nabokov kan ik het niet verwoorden.
Bovenwater in de academische wereld geven we te weinig ruimte voor deze intellectuele afdwaling. Ik zie vooral iedereen rennen, alle taken van onderzoek, schrijven, acquisitie, begeleiding, onderwijs en commissies tegelijkertijd excellent proberen te vervullen.
Inmiddels is wel bekend dat nieuwe ideeën voortkomen uit zowel rationele redenering als associatief en intuïtief denken. En toch overschatten we tegenwoordig consequent de rol van rationaliteit in onze besluitvorming. Natuurlijk vormen harde wetenschappelijke vaardigheden, kennis en feiten het fundament, maar wetenschappelijke doorbraken komen voort uit een gebalanceerde mix van rationaliteit en avontuurlijke associatie. Het creatief proces van indirecte associaties maken, is wel erg afhankelijk van je gemoedstoestand. Hiervoor is lege ruimte nodig. Darwin had bijvoorbeeld een ‘denkpad’ waar hij twee keer per dag ging wandelen. Dit wordt amper besproken in ons onderwijs, dat geheel gericht is op rationaliteit. Onze vioolspelende hoogleraar bij WUR, Marten Scheffer, noemt het creatief proces in de wetenschap zelfs de vergeten helft van wetenschappelijk denken. Zijn advies: omarm het onverwachte, creëer condities voor een creatief proces, weersta dogma. En ga kijken bij kunstenaars.
Mijn eerste samenwerking met kunstenaars dwong me om na te denken over vragen die ik anders niet zou durven stellen. Een schrijver vraagt me hoe je zou kunnen ontdekken of aliens geëvolueerd zijn in de vorm van mensen.
Wetenschappelijke doorbraken komen voort uit een mix van rationaliteit en avontuurlijke associatie
Een kunstenaar wil weten welke vormen biodiversiteit zal aannemen in 100.000 jaar. Kunst brengt anarchie, alles kan. Louise Fresco benadrukt ook dat kunst een verrassend ander perspectief kan geven op een onderwerp dat je al dacht te kennen.
Mijn hoop voor 2022: meer wandelpaden, meer willekeurige ontmoetingen, vaker omhoog kijken. Misschien dat er wel een walvishaai voorbij zwemt.
(Aangepaste versie van een column die eerder verscheen in De Volkskrant)
Lisa Becking is universitair hoofddocent bij Aquacultuur en Visserij, onderzoeker bij Wageningen Marine Research en lid van De Jonge Akademie (KNAW). Ze zoekt naar kunst boven en onder de waterspiegel.
