Tot een ruime eeuw geleden lagen de nu zo veelbesproken Zeewoldse hectares nog ongemoeid op de bodem van de Zuiderzee (Foto Ian via Unsplash) Donderdagavond beslist de gemeenteraad van Zeewolde over de wijziging van het bestemmingsplan die nodig is voor het bouwen van een datacentrum van Meta, het moederbedrijf van Facebook. Hoogleraar landgebruiksplanning Martha Bakker is faliekant tegen en herkent de perverse prikkels waarmee veel gemeentes te maken krijgen.
Bakker klinkt bijna verontwaardigd als haar wordt gevraagd naar het voornemen om in Zeewolde een immens datacentrum te vestigen. ‘De ruimte in Nederland is zó schaars; er zijn zó veel belangrijke opgaven die om de ruimte vechten! Het is al onvermijdelijk dat Nederland landbouwgrond moet opofferen voor andere functies, hoewel agrarische organisaties zoals LTO zich daar nog fel tegen verzetten. Als je landbouwgrond al uit productie haalt, benut het dan voor iets nuttigs: zet er woningen neer, maak er natuur van, of plaats er windmolens. Maar plaats er alsjeblieft geen distributie- of datacentrum.’
Vruchtbare bodem
Toch is dat precies wat Meta en het college van burgemeester en wethouders van Zeewolde van plan zijn. Als het aan hen ligt, verrijst op de Zeewoldse klei een van de grootste datacentra van Europa, een zogenoemde hyperscale. Daar is 166 hectare grond voor nodig. Slecht plan, vindt Bakker. ‘De trend van datacentra op vruchtbare grond moet echt gekeerd worden. De bodem wordt voor altijd onvruchtbaar door zo veel beton. Dan kun je er nog beter zonneweides van maken – ook geen efficiënt bodemgebruik, maar die schade is in ieder geval niet onomkeerbaar.’
Nationale noden
Dat Zeewolde Meta niet meteen de deur heeft gewezen, snapt de hoogleraar wel. ‘Gemeentes moeten alle zeilen bijzetten om voorzieningen in stand te houden zoals de jeugdzorg, de bieb en het zwembad, en tegelijkertijd de begroting rond te krijgen. Opwaardering van grond door functiewijziging is de makkelijkste manier om meer inkomsten te krijgen.’
Gemeenten moeten alle zeilen bijzetten om de begroting rond te krijgen
‘Gemeenten gebruiken ook vaak het werkgelegenheidsargument, hoewel het aantal banen bij dit soort datacenters nogal tegenvalt en big tech niet tot de prettigste werkgevers behoort. Maar al die argumenten verklaren wel waarom vanuit gemeentelijk niveau niet zo veel oog is voor nationale noden. Die situatie komt natuurlijk ook door hoe we ruimtelijke planning nu georganiseerd hebben – vroeger had de rijksoverheid veel meer regie.’
Pavlov
Gevraagd naar een mogelijke oplossing, noemt Bakker de terugkeer van een ministerie van Ruimtelijke Ordening, zoals ze eerder in Resource bepleitte. ‘Natuurlijk los je daar niet meteen alle problemen mee op. En ik luister daarin ook goed naar mijn collega Katrien Termeer (hoogleraar bestuurskunde, red.) die waarschuwt voor een Pavlov-reactie – omdat centrale regie óók niet ideaal was.’
Volgens collega Katrien Termeer was centrale regie óók niet ideaal
‘Maar desondanks lijkt het mij beter om de verdeling van de schaarse ruimte over de verschillende sectoren toe te vertrouwen aan een instantie op nationaal niveau, dan om het over laten aan de gemeentes. Die moeten namelijk ook nog eens met elkaar concurreren om de gunsten van eventuele grondexploitanten. Dat geeft allerlei perverse prikkels en werkt inefficiënt gebruik van de ruimte in de hand.’
De nieuwe regeringscoalitie deelt blijkbaar Bakkers visie: uit het vandaag bekendgemaakte coalitieakkoord blijkt dat er een Minister van Ruimtelijke Ordening & Volkshuisvesting komt. Opmerkelijk is ook deze passage: ‘Hyperscale datacentra leggen een onevenredig groot beslag op de beschikbare duurzame energie in verhouding tot de maatschappelijke en/of economische meerwaarde. Daarom scherpen we de landelijke regie en de toelatingscriteria bij de vergunningverlening hiervoor aan.’
Niet al te koosjer
Voorbeelden van hoe het níet moet met datacentra, heeft Nederland al: de vraagtekens bij de rechtmatigheid van de vergunningverlening voor de datacentra van Google en Microsoft in de Noord-Hollandse Wieringermeer, de ogenschijnlijk niet al te koosjere gang van zaken bij de grondaankopen in de Eemshaven voor de aldaar gevestigde Google-hyperscale.
In Zeewolde bereikt de datacentrum-spanning donderdag een (voorlopig?) kookpunt, als om 19.00 uur de live te volgen raadsvergadering begint. Het is een belangrijke mijlpaal in dit datacentrum-dossier, dat al loopt sinds 2019 en lang omgeven was door schimmigheden. Zo is pas sinds kort bekend dat Meta/Facebook de partij is achter Polder Networks, de naam die tot nu toe werd gebruikt in dit dossier.
Belemmeringen
De gemeenteraad moet donderdag een knoop doorhakken over de wijziging van de (nu nog) agrarische bestemming van de grond. Het college van B en W nam daar in november al een positief besluit over, maar de raad kan het wegstemmen – misschien onder invloed van de maar liefst 166 zienswijzen die burgers en belanghebbenden indienden op dit plan?
Dan is er nog een andere mogelijke belemmering: Meta bezit nog niet alle benodigde 166 hectare; ongeveer de helft ervan is nog in handen van het Rijksvastgoedbedrijf. Dat liet vorige week weten pas verkoop te overwegen als een eventuele koper voldoet aan bepaalde duurzaamheidsgaranties.
Mooie stunt
En er speelt nóg iets: begin deze week meldde burgercoöperatie Land van Ons zich ineens als geïnteresseerde koper voor Zeewoldse landbouwgrond, inspelend op een uitspraak van de Hoge Raad van nog geen week oud. Dat arrest komt erop neer dat gemeenten niet langer één-op-één, onderhands grond mogen verkopen, maar verplicht zijn om andere geïnteresseerden de kans te geven om mee te bieden.
Het bod van Land van Ons ligt veel hoger dan de agrarische waarde
Bakker vindt het een mooie stunt, al wijst ze erop dat de 20 miljoen euro die Land van Ons biedt veel hoger ligt dan de agrarische waarde. ‘Ook omdat deze grond niet zo vruchtbaar is als men wel denkt. Die topkwaliteit geldt vooral voor de rest van de Flevopolder; dit westelijke deel kampt met verdichting’, vertelt ze.
Energie-aspecten
Naast ruimte leggen datacenters ook een groot beslag op het energiesysteem, als notoire stroomslurpers. Naar verluidt zou het Zeewoldse datacentrum ongeveer evenveel stroom verbruiken als twee keer een stad als Amsterdam. Dat betekent ook een extra belasting van het energienet, dat dat niet zondermeer aankan. De rekening daarvoor gaat echter níet naar Meta, want de Nederlandse wet bepaalt dat de netkosten via door toezichthouder ACM vastgestelde nettarieven worden omgeslagen over alle aangesloten energie-afnemers: bedrijven en huishoudens. Voor grootverbruikers gelden aparte, gunstiger tarieven. De netbeheerders bepleiten al langer een rechtvaardiger verdeling van de kosten. De (lage-temperatuur) restwarmte van datacenters kan in theorie benut worden voor een warmtenet, maar in de praktijk gebeurt dat nog nergens in Nederland.
