Foto: Melchert Meijer zu Schlochtern WUR presenteerde in de zomer van 2016 de resultaten van een succesvol malariaproject op Rusinga. De 4300 huishoudens op het Keniaanse eiland hadden elk een geurval gekregen om de malariamuggen bij hun huis weg te vangen, en een zonnepaneel om de geurval van stroom te voorzien. Tussen 2012 en 2015 slonk de populatie malariamuggen op Rusinga met 70 procent en nam het aantal nieuwe malariagevallen met 30 procent af. De conclusie: geurvallen zijn een zeer effectief middel om malaria in Afrika terug te dringen.
De succesvolle praktijkproef was opgezet door persoonlijk hoogleraar Medische Entomologie Willem Takken, die zijn hele wetenschappelijke loopbaan bezig is geweest om malaria met biologische middelen te bestrijden. Dat was hem nu gelukt, want een uitgekiend, in Wageningen ontwikkeld geurmengsel lokte de malariamuggen massaal in de val. Het was wereldnieuws. De financiers zouden in de rij staan om vervolgonderzoek van Takken op Rusinga en in andere delen van Afrika mogelijk te maken.
We believe in this approach and will continue to submit project proposals
Voorstel afgewezen
Drie jaar later is er van een vervolgproject echter nog geen sprake. ‘Het is niet zo gemakkelijk,’ zegt Sander Koenraadt, collega van Takken, ‘want je hebt een grote zak met geld nodig.’ Koenraadt schreef een voorstel voor praktijkproeven in Kenia en Malawi, waarbij geurvallen op het erf zouden worden gecombineerd met stukken geïmpregneerd katoen in huis die de muggen verjagen. Kosten: 32 miljoen euro. Vorig jaar werd zijn voorstel afgewezen door Unitaid, een grote internationale ngo die wereldwijd de volksgezondheid wil verbeteren.
Koenraadt denkt te weten wat de doorslag gaf. ‘De stof waarmee het katoen is geïmpregneerd, moet nog worden geregistreerd en aanvullende toxicologische testen ondergaan. Die test wil Unitaid niet betalen en tot die tijd krijgt deze aanpak geen aanbeveling van de World Health Organisation.’
Ook de geurval heeft nog geen positief oordeel van de WHO gekregen. ‘De WHO wil dat we de impact van de geurval op het terugdringen van malaria in twee onafhankelijke studies aantonen. De eerste studie hebben we gedaan, voor de tweede praktijkproef zoeken we financiering; de WHO heeft er zelfgeen geld voor.’ Al met al loopt de Wageningse aanpak tegen malaria dus vast in de validatiefase. Maar Koenraadt geeft de moed niet op. ‘We hebben geloof in onze aanpak en blijven projectvoorstellen indienen.’
Dodelijke ziekte
Willem Takken heeft er vertrouwen in dat het vervolgonderzoek er uiteindelijk komt. ‘Iedereen is het erover eens dat we naast klamboes en medicijnen een derde aanpak nodig hebben om malaria te verslaan. Daarvoor moeten we de muggenpopulaties buiten het huis terugdringen. Dan kun je denken aan geurvallen en aan biologische bestrijding van muggen en muggenlarven.’ De noodzaak daarvoor is onverminderd groot, zegt Takken. ‘Nog steeds hebben naar schatting 200 miljoen mensen in de wereld malaria. En elk jaar vallen er enkele honderdduizenden doden door malaria.’
Taken probeert de Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria te overtuigen om het onderzoek naar geurvallen te financieren. Dit internationale fonds, gefinancierd door een groep rijke landen, financiert wel klamboes en medicijnen, maar nog geen methoden om de malariamuggen een klap toe te brengen. Ook gaat Takken na of de Bill and Melinda Gates Foundation opnieuw onderzoek wil ondersteunen. ‘We hebben eerder in 2005 geld ontvangen van de Gates Foundation om onze geurmengsels grootschalig te testen. Dat leidde tot een doorbraak, waardoor de praktijkproef op Rusinga mogelijk werd.’
Ondertussen in Kenia
Hoe gaat het ondertussen op het malaria-eiland in Kenia? Koenraadt en Takken zijn er niet geweest in de afgelopen jaren. Takken: ‘Het laatste wat ik hoorde, was dat alle zonnepanelen nog werken, maar dat ongeveer de helft van de geurvallen niet meer functioneert. Dat kan allerlei redenen hebben. Zijn de mengsels met lokstoffen, die elke drie maanden moeten worden vervangen, nog beschikbaar? Of onderhoudt de bevolking de geurvallen niet langer, omdat de malaria fors is teruggedrongen? We weten het niet, want we hebben geen follow-up in het gebied kunnen financieren.’
De wapenfeiten van Willem Takken
De grondlegger van het malaria-eilandproject, persoonlijk hoogleraar Medische Entomologie Willem Takken, is op 13 juni met pensioen gegaan. Hij beschouwt de praktijkproef in Kenia als zijn ‘finest hour’. ‘Ik weet nog dat ik verbaasd was dat het onderzoeksvoorstel het haalde. Vervolgens waren de resultaten goed en werd het project wereldnieuws.’
Maar Takken heeft meer wapenfeiten op zijn naam staan. Hij was 15 jaar geleden de grondlegger van het tekenonderzoek in Nederland. ‘Op dat moment werd hier geen onderzoek naar teken gedaan, terwijl er steeds meer patiënten kwamen met de ziekte van Lyme. Ik ben toen gaan onderzoeken waar de teken zitten, hoeveel er zitten en hoe groot de infectiedruk per gebied is. Daarna heb ik met Arnold van Vliet de tekenradar opgezet en haakte het RIVM aan, zodat er nu een stevige groep tekenonderzoekers is.’
Takken was ook een belangrijk adviseur van het ministerie van LNV toen in 2006 de schapenziekte blauwtong uitbrak in Limburg. ‘Op de eerste dag na mijn vakantie werd ik gebeld. Of ik onmiddellijk kon komen, want er gingen schapen dood. Niemand had deze ziekte in Nederland verwacht, dus er was paniek in Den Haag. Binnen een week wisten we welke soort knutten de virusziekte overbracht.’