Ja, ze denkt dat er zoiets bestaat als een glazen plafond. Maar ze vindt het te gemakkelijk om daarnaar te wijzen als oorzaak voor tegenslag. Of bij weerstand in je carrière. Ivonne Rietjes (1958) gaat liever uit van haar eigen mogelijkheden, ze legt de verantwoordelijkheid bij niemand anders dan zichzelf. ‘Dan kun je het ook veranderen.’ Rietjens is hoogleraar Toxicologie. Een van de weinige vrouwelijke hoogleraren in Wageningen: met een kleine 9 procent is Wageningen University op dit punt hekkensluiter van de Nederlandse universiteiten. Carrière maken als vrouwelijke wetenschapper gaat dan ook niet vanzelf, weet Rietjens. ‘Een medewerker in mijn groep kreeg een kindje. Ik heb gezegd: ik heb liever dat je vijf dagen blijft werken, waarvan eentje thuis. Vier dagen werken vind ik zo rolbevestigend. Je gaat dan uiteindelijk toch je huis schoonmaken en de boodschappen doen. Wat heb je daar aan? Huur dan iemand in.’ Vanuit haar eigen ervaring, ze werkte altijd fulltime, stelt ze vast dat het probleem niet draait om ongelijke kansen, of obstakels op de carrièreladder. ‘Vrouwen maken vaak andere keuzes en dat is hun goed recht. Maar dat moeten ze wel onderkennen. Niemand heeft alles in het leven; elke keuze heeft gevolgen. Dat ik geen grote vriendenkring heb is zo’n consequentie. Ik heb naast mijn werk m’n gezin, m’n familie en de zorg voor een buurvrouw. Dan is de tijd wel op, als je ook nog af en toe wilt sporten en tuinieren. Maar ik vind dat niet zo erg, ik kan goed op mezelf zijn. Dat geldt ook voor mijn man Jacques, die werkt net zo goed hard. We hebben elkaar daarin gevonden. Als je man je daarin niet steunt wordt het wel heel moeilijk. En ik heb twee heel zelfstandige zonen.’
Sporten
De werkdag van Rietjens begint meestal om acht uur op de universiteit, om half zeven ‘s avonds wordt er met het gezin thuis gegeten, waarna drie keer per week een uur sport volgt op de crosstrainer. ‘Thuis sporten is het meest efficiënt.’ Spottend: ‘Ja, efficiënt is wel mijn woord.’ Ze doet veel op een dag en kan goed structureren en plannen. ‘Tijdens een vergadering kan ik een artikel van een aio lezen. Sommigen snappen dat niet, voor mij is het heel gewoon.’ Ook ‘s avonds pakt ze gemakkelijk nog even de laptop op schoot. De tv mag dan aan blijven. ‘Ik kan me makkelijk concentreren. Als ik m’n laptop open klap kan ik direct werken.’ Van de twee zoons is de oudste sinds een jaar het huis uit, elektrotechniek studeren in Enschede. Toevallig het vak van Ivonnes vader. Leo Rietjens maakte in de jaren zeventig aan de TH Eindhoven internationaal furore met de ontwikkeling van magnetohydrodynamische energieconversie, een methode om efficiënter energie op te wekken. Rietjens: ‘Hij was hoogleraar en dat vond ik als jong meisje op de lagere school wel heel cool.’ Bij het vinden van een opleiding werd Rietjens niet gepusht of geadviseerd. ‘Als je wilde studeren mocht dat, maar het was niet omdat het moest. Ik wil graag weten waar ik aan toe ben, dus ik koos geen studie waarvoor je moest loten. Vervolgens heb ik afgestreept wat ik niet wilde doen, en toen bleef er een brede propedeuse over in Wageningen.’ Na haar studie Moleculaire wetenschappen en toxicologische promotie was Rietjens werkzaam in de biochemie en toxicologie. Ze koos uiteindelijk voor het laatste. ‘Bij de toxicologie heb je naast de wetenschap ook je sociale taken: het advieswerk rond het gebruik van stoffen. Het leuke daarvan is dat je voor die adviezen echt je vakkennis nodig hebt. Alleen algemeen gezond verstand inbrengen is voor mij niet interessant genoeg. En ik zou niet de hele week in Wageningen willen zitten. Dat zou voor niemand goed zijn: voor mij niet en voor mijn aio’s niet. Bovendien wordt er thuis niet geklaagd.’ Rietjens is zo’n twee keer per maand op reis voor advieswerk aan Europese en Amerikaanse overheidsinstanties over het gebruik van bijvoorbeeld additieven of smaakstoffen. Die adviezen gaan over de inschatting van risico’s voor de gezondheid van de mens en over het onderzoek dat moet vaststellen of stoffen veilig genoeg zijn om in voeding toe te passen. Veel discussies draaien om de lage doseringen gevaarlijke stoffen waaraan mensen doorlopend worden blootgesteld, en waarvan het risico op bijvoorbeeld kanker moeilijk is vast te stellen. ‘Je moet extrapoleren vanuit dierproeven. Maar over de wijze waarop dat het beste kan gebeuren is nog geen overeenstemming.’ Het is voor Rietjens geen ingewikkelde afweging tussen wetenschap of advieswerk. Ook op reis is ze doorlopend bereikbaar voor haar promovendi. ‘Ik vind het gewoon heel leuk om erbij te doen. Ik begeleid zo’n dertig promovendi en heb nu ruim driehonderd artikelen op m’n naam. Zou het nog meer of beter kunnen? Misschien, al ben ik daar niet zeker van. Ik doe gewoon wat ik doe, en als ik tijd over heb, kan ik er nog best iets bij doen.’ Sinds dit jaar is Rietjens commissaris bij het beursgenoteerde voedingsmiddelenbedrijf Wessanen.
Doorgeslagen
Als hoogleraar is Rietjens ook leidinggevende, en moet ze leven naar dezelfde normen die van de medewerkers worden verwacht, vindt ze zelf. ‘Ik heb bij een vorige baan gezien dat de staf uitgebreide werklunches hield in een restaurant. Bij terugkomst stond een medewerker z’n motor te poetsen. Dat was dan weer niet de bedoeling. Ik ben hoogleraar, ik verwacht van mijn promovendi dat ze vijf dagen werken. Dan ga ik niet een dag per week vrij nemen. Ik ben daarin misschien wel streng, maar ik probeer consequent ze zijn.’ Het grote voordeel van werken op de universiteit is nog altijd de vrijheid. Maar het is wel een zware baan, weet ze uit ervaring. Maar drie procent maakt uiteindelijk carrière in de wetenschap. Voor een succesvol postdoctraject moet je echt heel goed zijn. ‘Een aio die dat wil, moet zich realiseren dat een proefschrift met vier artikelen in gemiddelde tijdschriften dan niet voldoende is. Je moet echt beter worden dan de rest en daar help ik ze dan ook bij. Maar lang niet iedereen kan en wil dat bereiken; je moet toch een beetje een streber en een einzelgänger zijn.’ Rietjens groep levert jaarlijks tenminste vier promovendi. De premie die een afgerond proefschrift oplevert – zo’n 50.000 euro – financiert samen met de inkomsten uit onderwijs de vaste arbeidsplaatsen in de leerstoelgroep. Die zogenaamde outputsturing is al meer dan een decennium in zwang. Een systeem met voors en tegens, vindt Rietjens. ‘Ik denk dat we wel te ver zijn doorgeslagen in het eindeloos meten en managen van allerlei parameters. Het leidt niet automatisch tot de beste kwaliteit. Belangrijk is of iemand bevlogen en energiek is en goede ideeën heeft. Dat kan verloren gaan als je zaken gaat doodmanagen. Mensen kunnen verlamd raken door de targets waaraan ze moeten voldoen: zoveel promoties, zoveel publicaties.’
Onafhankelijk
Rietjens staat in Wageningen bekend als kritisch en lastig, als iemand die geen blad voor de mond neemt. ‘Er zijn wel eens bestuurders boos geworden om mijn kritiek. Maar als een hoogleraar niet zegt wat er fout is, dan durft niemand het meer. Het is je taak, dat vind ik echt.’ Toch is ze de eerste om problemen te relativeren en te wijzen op eigen verantwoordelijkheid. ‘Ik wil geen zuur mens worden. Ik zat een aantal jaren in de universiteitsraad. Was je altijd bezig met problemen, tekorten, bestuurszaken. Er is altijd wel wat mis. Als je je helemaal daarop focust kun je makkelijk cynisch worden.’ Dus uit ze kritiek op plaatsen waar het ertoe doet, en blijft ze verder gericht op de mogelijkheden die er wel zijn. Leren om zelfstandig keuzes te maken is heel belangrijk, vertelt Rietjens studenten en promovendi. En weten waar je geen tijd en energie in moet steken. ‘Veel mensen hebben me door de jaren heen gevraagd waarom ik nooit naar het bedrijfsleven ben gegaan. Vanwege de onafhankelijkheid, de inhoud en het schrijven zeg ik dan. Maar ik weet niet of die redenen de komende vijftien jaar doorslaggevend blijven. Ik ga in ieder geval nog vijf jaar door, maar daarna weet ik het niet. Dat is de enige keuze waar ik nog voor sta.’
Ivonne Rietjens (Utrecht,1958)
1983 Studie Moleculaire wetenschappen (cum laude), Wageningen University 1986 Dissertatie ‘Ozone and nitrogen dioxide. A study on mechanisms of toxic action and cellular defense’, Wageningen University. 1986-1987 Postdoc bij RIVM, Bilthoven. 1987-1997 Universitair docent en hoofddocent, Laboratorium voor Biochemie, Wageningen University. 1997-2001 hoogleraar Biochemie, Wageningen University. 2001-heden hoogleraar Toxicologie, Wageningen University.
Prof. dr. Raoul Bino, algemeen directeur Agrotechnology & Food Sciences Group
‘Ivonne Rietjens weet precies waar ze met haar onderzoek naartoe wil. Ze stelt heel duidelijk scherpe doelen. Daarbij vraagt ze veel van iedereen, maar ze is tegelijkertijd heel persoonsgericht en stimulerend: ze neemt de tijd voor haar omgeving. Dat geldt ook als ze wordt gevraagd om zaken voor de WUR te doen. Dan is ze ambitieus, al heeft ze weinig tijd. Ik noem Ivonne streng en rechtvaardig. Ze kan kritisch zijn: ze zegt altijd wat ze ervan vindt. Tegen mij, maar bijvoorbeeld ook tegen de rector. Dat is een heel positieve eigenschap. Het is goed als iemand met verstand van zaken voor haar mening uitkomt. Er wordt altijd naar haar geluisterd.’
Alexander Rietjens, oudste broer, COO bij Payplaza, Eindhoven
‘In de eerste plaats is Ivonne gewoon mijn oudste zus. We waren met z’n vijven thuis en ik heb met haar nog steeds heel veel contact. Ze is altijd uitermate gedreven geweest, van binnenuit. Het was vroeg duidelijk dat Ivonne het wetenschapsvak in zou gaan. Of ze hoogleraar zou worden kon je natuurlijk niet voorspellen, wel dat ze in de wetenschap ver zou kunnen komen. Ze gaat maximaal voor haar werk, maar het is ook een gezellig mens, geen vakidioot. Ze kan als het nodig is makkelijk afstand nemen van haar werk en neemt alle tijd voor familieaangelegenheden zoals Kerstmis, verjaardagen of zaken die moeten worden geregeld. Ivonne heeft zeker het talent om het ook in het bedrijfsleven goed te doen, al zou het volgens mij wel een positie met veel vrijheid en inhoudelijke expertise moeten zijn.’