‘Sommige supermarkten hebben zulke hoge prijzen, dat ze mensen haast uitdagen om te gaan stelen.’ Illustratie Valerie Geelen Tekst Ananya Doraswamy en Luuk Zegers
Noodzaak, de sport, onverschilligheid, rechtvaardigheid; studenten die stelen in de supermarkt hebben allerlei redenen om hun gedrag goed te praten. En de invoering van de zelfscan maakt stelen ook nog eens makkelijk. De afgelopen jaren is het aantal diefstallen flink toegenomen. Studentredacteur Ananya Doraswamy sprak met mede-studenten over waarom zij stelen en met consumptiesocioloog Hans Dagevos.
Het is een doodgewone dag in de supermarkt. Steve* staat in de rij voor de zelfscankassa met een zak chips en een biertje duidelijk in zicht. Wat je niet kan zien, zijn de producten die hij niet van plan is om af te rekenen—die heeft hij verstopt in z’n jas. Een paar minuten later wandelt hij naar buiten, zonder dat iemand doorheeft wat hij heeft gedaan.
‘Het begon ooit als manier om mijn kleine studentenbudget aan te vullen’, vertelt Steve. ‘Tegenwoordig gaat het me meer om de spanning: om te zien of ik het systeem kan verslaan en hoe ver ik kan gaan. Stelen in de supermarkt is voor mij een gewoonte geworden. Ik zou ermee moeten stoppen: ik heb het eigenlijk niet eens meer nodig voor mezelf. Soms neem ik dingen mee voor m’n huisgenoten of vrienden die iets nodig hebben.’
Biologische producten
Steve is niet de enige die weleens wat steelt uit de supermarkt. Sinds de grootschalige introductie van de zelfscankassa is winkeldiefstal fors toegenomen (zie kader). Winkeldieven doen vaak niet eens de moeite om zoals Steve de spullen nog in hun jas te verstoppen: ze ‘vergeten’ gewoon om bepaalde producten te scannen. Ook student Mark* steelt zo nu en dan iets uit de winkel, voornamelijk voedingswaren. ‘De duurdere, biologische producten. Volgens mij nemen supermarkten de kosten van winkeldiefstal mee in de prijs van de producten en zijn ze er bovendien voor verzekerd. En zelf gooien ze zo veel vers voedsel weg … dat is de echte misdaad.’
Stelen in de supermarkt is een gewoonte geworden
Student Margot* omschrijft zichzelf als een opportunistische winkeldief. ‘Ik steel slechts af en toe. Eigenlijk alleen als de kans om gepakt te worden heel erg klein is. Als je betrapt wordt, krijg je een winkelverbod en een boete van zo’n 200 euro. In een plaats als Wageningen, waar je maar een paar supermarkten hebt, moet je dus voorzichtig zijn.’
Dure bananen
Alle drie de studenten geven aan diefstal in principe als iets onethisch te zien. Ze zouden het dan ook nooit doen bij een kleine winkelier, zeggen ze. Maar volgens hen geldt dat principe niet als het gaat om grote supermarktketens. ‘Supermarkten maken zoveel winst, dat het eigenlijk niks uitmaakt wat ik steel’, zegt Steve. Margot: ‘Sommige supermarkten hebben zulke hoge prijzen, dat ze mensen haast uitdagen om te gaan stelen. Hoe kun je rechtvaardigen dat je één euro vraagt voor een banaan?’ Ook Mark vindt het niet gek dat er meer wordt gestolen. ‘Alles is de laatste jaren duurder geworden. Eten zou niet zo duur mogen zijn.’
Supermarkten maken zoveel winst, het maakt eigenlijk niks uit wat ik steel
‘Ik heb geen onderzoek gedaan naar winkeldiefstal en het is dus niet direct mijn expertise’, zegt consumptiesocioloog Hans Dagevos gelijk aan. ‘Toch is het interessant om hier eens over na te denken. Ik denk dat zelfscankassa’s winkeldiefstal laagdrempeliger maken; dat consumenten — en dus ook studenten —mogelijk irritaties hebben over prijsstijgingen, waardoor men het voor zichzelf te rechtvaardigen vindt om ‘iets terug te pakken’; en dat mensen etenswaar steeds meer als los product zijn gaan zien, zonder dat ze de samenhang met boeren, natuur, grondstoffen en dieren zien.’
Anonieme winkels
‘Als socioloog moet ik daarnaast gelijk denken aan het beroemde boek The McDonaldization of Society van de Amerikaanse socioloog George Ritzer’, vervolgt hij. ‘Ritzer heeft het over ‘ontmenselijking’: denk aan kassamedewerkers die worden vervangen door zelfscankassa’s onder het mom van efficiëntie.’ De studenten die hierboven aan het woord komen, zien stelen bij supermarkten als iets anders dan stelen bij kleine ondernemers. ‘Dat laat zien dat mensen niet van de grootgrutter houden’, zegt Dagevos. ‘Retailers hebben het liever over de financiële gevolgen van de diefstal, maar mogelijk schuilt er dus toch meer achter die toenemende winkeldiefstal. Alles is anoniem geworden: wie is nou Jumbo, Dirk of Albert Heijn? Door kassamedewerkers weg te bezuinigen, verdwijnt het gezicht van de winkel. Dat maakt het niet oké om te stelen, maar het helpt winkeldieven wel om voor zichzelf goed te praten dat ze stelen.’
Alles is anoniem geworden: wie is nou Jumbo, Dirk of Albert Heijn?
Ook kwam Ritzer met het concept ‘prosumptie’, vertelt Dagevos. ‘Een samenvoeging van productie en consumptie. Alle zelfbedieningsontwikkelingen in de winkel vallen daaronder. Retailers presenteren zo’n ontwikkeling als efficiënt en tijdbesparend voor de klant, maar het levert ze ook wat op: zij kunnen kassamedewerkers wegbezuinigen. Omdat wij als consumenten het afrekenproces overnemen van de supermarkt, doen wij dat werk nu eigenlijk voor hen. Ik kan me voorstellen dat een deel van de dieven dat als excuusje gebruikt: als ik toch voor jullie werk, wil ik er ook iets voor terug.’
Smoesjes
Al met al gaat het veel winkeldieven waarschijnlijk niet alleen om de centen, stelt Dagevos. ‘Het is een relatiekwestie. De band tussen klant en winkel is door de zelfscankassa nog onpersoonlijker geworden dan die al was. Bovendien maakt die zelfscan het stelen van producten een stuk makkelijker, want de grens tussen iets vergeten te scannen en kwade opzet vervaagt. Een smoesje is zo gemaakt.’
De band tussen klant en winkel is door de zelfscankassa nog onpersoonlijker geworden
De door Jumbo aangekondigde maatregelen, met onder meer slimmer en meer cameratoezicht (zie kader), passen ook in het beeld van McDonaldization, stelt Dagevos. ‘Jumbo kiest voor nog meer technologisering in plaats van te kijken hoe ze de band met de klant kunnen verbeteren. Denk aan initiatieven met een maatschappelijke functie, zoals kassa’s waar eenzame senioren even een praatje kunnen maken. Voor studenten zou je weer iets heel anders moeten verzinnen, maar met zulke initiatieven werk je aan het verbeteren van de relatie met de klant. Als die relatie verbetert, wordt er waarschijnlijk minder gestolen.’
De toename in winkeldiefstal
– Begin dit jaar maakte supermarktketen Jumbo bekend dat er in 2023 in totaal voor ruim 100 miljoen euro aan producten werd gestolen uit hun 725 filialen, goed voor gemiddeld zo’n 140 duizend euro per supermarkt. Dat bedrag was even hoog als de gehele jaarwinst van Jumbo. Andere supermarktketens publiceren geen data over winkeldiefstal, maar uit landelijke politiedata blijkt dat het een groeiend probleem is dat breder speelt. Bedrijfsleiders bij Wageningse supermarkten erkennen dat het probleem ook hier speelt, maar reageren liever niet op vragen van Resource en verwijzen door naar het hoofdkantoor.
– Sinds 2020 is de zelfscankassa gemeengoed in de Nederlandse supermarkt. In Wageningen bereikte het aantal geregistreerde winkeldiefstalincidenten in 2023 het hoogste punt (97 aangiftes) sinds de politie is begonnen met het publiceren van die data in 2012. De jaren 2022 (84 aangiftes) en 2020 (83 aangiftes) volgen op plek twee en drie.
– Van 2012 tot en met 2019 (vóór het zelfscantijdperk) werd er in Wageningen jaarlijks gemiddeld 51 keer per jaar aangifte gedaan van winkeldiefstal. Van 2020 tot en met 2023 lag dat gemiddelde op 81 keer per jaar.
– Uit onderzoek van het RTL Nieuwspanel (21 duizend deelnemers) blijkt dat 7 procent van de consumenten die bij zelfscankassa’s afrekenen, weleens bewust een artikel meenemen zonder ervoor te betalen. Onder de jongeren (18 tot 35 jaar) is dat 11 procent.
– Jumbo heeft aangegeven extra maatregelen te zullen nemen, waaronder meer cameratoezicht. Ook wordt geëxperimenteerd met ‘slim’ cameratoezicht, dat met behulp van kunstmatige intelligentie verdacht gedrag signaleert.
* Gefingeerde naam, bekend bij redactie.
