Natuur- en landschapsvereniging Mooi Wageningen stapte naar de rechter om lozing van door ENKA verontreinigd grondwater in de Nederrijn te voorkomen. Foto: Bert Spiertz/Hollandse Hoogte Tekst Marianne Wilschut
Of het nou om stikstofuitstoot gaat of de lozing van verontreinigd grondwater, burgers stappen steeds vaker naar de rechter. En dat terwijl burgerparticipatie de afgelopen 15 jaar hoog op de bestuursagenda is komen te staan. Schieten burgers wel wat op met die inspraak? Daarover organiseren WUR en natuur- en landschapsvereniging Mooi Wageningen op 1 april een symposium.
Het zijn nog geen Amerikaanse toestanden, maar toch maken burgers in Nederland steeds vaker de gang naar de rechter. Vaak is de overheid de aangeklaagde partij. Vorig jaar maakte de Raad van State, de hoogste bestuursrechter van het land, bekend dat het aantal rechtszaken rond bestemmingsplannen en bouwvergunningen van 2019 tot en met 2021 met 75 procent was gestegen. In 2021 kreeg de Omgevingskamer van de Raad ruim 2300 nieuwe rechtszaken te verwerken, in 2020 waren dat er nog 1800.
Tegelijkertijd is burgerparticipatie de afgelopen jaren het toverwoord geworden in lokaal bestuur. Onder meer met de inzet van burgerpanels, themabijeenkomsten en lokale ambassadeurs krijgen bewoners inspraak in plannen. De nieuwe Omgevingswet die volgend jaar ingaat, is daar een uitvloeisel van. Burgers krijgen aan de voorkant gelegenheid om mee te denken over beleidsplannen voor hun omgeving. Die betrokkenheid zou vervolgens tot minder rechtszaken moeten leiden, maar die verwachting lijkt dus niet te worden ingelost.
Mooi Wageningen en WUR gaan op zaterdag 1 april tijdens het symposium ‘Burgers naar de rechter’ in op de vraag of en hoe burgerparticipatie de gang naar de rechter – in het natuurlijk domein – kan voorkomen. Sprekers zijn onder meer vertegenwoordigers van organisaties die ervaring hebben met juridische procedures tegen de overheid zoals Johan Vollenbroek van Mobilization for the Environment en Jaap Dirkmaat, van de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap, maar ook wetenschappers, juristen en politici zijn uitgenodigd.
ENKA-smeerpijp
Organisator Mooi Wageningen heeft zelf ook meerdere malen met het juridische bijltje gehakt. Vanwege de beoogde aanleg van een golfbaan op landgoed De Dorskamp, de komst van een zonnepark aan de Haarweg en de voorgenomen lozing van door ENKA verontreinigd grondwater in de Nederrijn, stapte de vereniging naar de Raad van State.
Burgerparticipatieprocessen zijn in de praktijk vaak voor de bühne
Roel During, WUR-onderzoeker Sociale Innovatie en Democratisering van Omgevingsvraagstukken
‘In twee gevallen kregen we geen gelijk van de rechter’, vertelt Raoul Beunen, bestuurslid van Mooi Wageningen en universitair hoofddocent Omgevingsbeleid aan de Open Universiteit, ‘maar onze juridische procedures hebben wel dingen in gang gezet.’ Zo is er in het geval van de ENKA-‘smeerpijp’ aanvullend onderzoek gedaan waardoor uiteindelijk is besloten af te zien van de lozing. Beunen: ‘Op bijna alle dossiers op milieugebied en in de ruimtelijke ordening zie je momenteel dat veranderingen pas echt op gang komen als belangenorganisaties naar de rechter stappen. Vanwege die actualiteit wilden wij als vereniging dit symposium organiseren. Ook om samen met wetenschappers te kijken hoe je participatieprocessen zo kunt organiseren zodat burgers ook echt een rol hebben. Dat valt nu nog vaak tegen.’
Black boxing
‘Burgerparticipatieprocessen zijn in de praktijk vaak voor de bühne’, beaamt Roel During, onderzoeker Sociale Innovatie en Democratisering van Omgevingsvraagstukken van WUR en een van de sprekers op het symposium. ‘Er is weinig ruimte voor burgers om hun ideeën over bouwplannen in hun omgeving in te brengen en nut of noodzaak van de plannen staan bijna nooit ter discussie. Dat leidt tot frustratie. Het is eigenlijk politiek onvermogen dat burgers zo vaak naar de rechter stappen.’
Een van de verklaringen die During daarvoor heeft, is dat overheden de laatste jaren meer de rol van projectontwikkelaar op zich zijn gaan nemen. ‘In die rol krijg je vaker te maken met burgers die het niet eens zijn met je plannen. Zij worden vervolgens als hindermacht gezien. Je ziet dan dat overheden plannen gaan doordrukken door processen intransparant te maken. Black boxing wordt dat genoemd. Neem Lelystad Airport, daarvoor heeft het Ministerie van Verkeer en Waterstaat allerlei bureaus ingehuurd om ingewikkelde modellen te maken over de te verwachten geluidsoverlast. Maar de overheid onderschat daarbij de kennis en kunde van de burgers.’ Zo slaagden ingenieurs die in de omgeving van het vliegveld wonen erin om de cijfers van het ministerie te weerleggen.
Kortste eind
Lelystad Airport was een overwinning, maar burgers die naar de rechter stappen, trekken meestal aan het kortste eind. During: ‘De Raad van State toetst zaken op procedures, maar niet op inhoud. Als burgers wel in het gelijk worden gesteld dan is dat vaak maar een tijdelijke overwinning omdat overheden de plannen aanpassen zodat ze juridisch wel in orde zijn. Belangenorganisaties vragen mij regelmatig om advies. Ik raad dan vaak aan om juist niet naar de rechter te stappen, maar om met een alternatief plan te komen dat goedkoper en beter is. Daar zijn politici gevoelig voor.’
Over de nieuwe Omgevingswet is During positief. ‘Gemeenten stellen omgevingsvisies op met daarin hun kernwaarden over onder meer natuur en gezondheid. Aan die visie wordt bijvoorbeeld de aanvraag voor de bouw van een nieuw datacentrum getoetst. De mogelijkheden voor belangenorganisaties om mee te denken worden groter, mits ze ervoor openstaan om mee te denken in de voorbereiding van de omgevingsvisie.
Beunen is minder optimistisch. ‘De echte besluiten worden niet in de omgevingsvisie, maar in het omgevingsplan en projectbesluiten genomen en daarin krijgen overheden van de nieuwe wet meer ruimte om flexibeler met de regels om te gaan. Daardoor heb je als burger minder mogelijkheden om bezwaar te maken tegen plannen die in strijd zijn met de vastgestelde kernwaarden.’
Naar de rechter, zaterdag 1 april van 14.30 tot 17.30 uur, Impulse.
Tickets
