Foto: NWO
Alle artikelen van Nederlandse wetenschappers moeten gratis toegankelijk worden, stelt de Vereniging van Nederlandse Universiteiten (VSNU). Zij onderhandelen momenteel met enkele grote uitgeefconcerns over de omarming van Open Access (OA), zoals het systeem wordt genoemd. Maar niet iedereen is enthousiast over de ingeslagen koers. Marcel Dicke, hoogleraar Entomologie, is een kritische volger van Open Access. ‘Ik vind dat de wetenschap centraal moet staan. En dan zie ik de meerwaarde steeds minder en de risico’s steeds meer.’
Welke risico’s ziet u dan aan Open Access?‘Het eerste is dat OA een ander verdienmodel betekent voor uitgevers. Wanneer je dan kijkt waaraan een OA-uitgever zijn geld verdient, is dat door zoveel mogelijk papers te publiceren. Dat levert gemiddeld zo’n 1500 euro per artikel op. Er bestaat dan het risico dat uitgevers meer accepteren dan wenselijk is vanuit de inhoud. Ik heb aan den lijve meegemaakt dat er druk wordt uitgeoefend op redacteuren om manuscripten te accepteren.’
Hoe moet ik dat voor me zien. Wordt er pressie uitgeoefend?‘Ik moest iets accepteren wat door de peer reviewers als onvoldoende was beoordeeld. Dat heb ik natuurlijk geweigerd en daarna volgde een aantal niet zo vriendelijke mailtjes. Ik heb daarna de overige dingen die ik zou doen voor dit blad afgemaakt en wilde er niet meer als editor aan verbonden zijn. En dit was een gerenommeerd blad.’
Ik heb aan den lijve meegemaakt dat er druk wordt uitgeoefend op redacteuren om manuscripten te accepteren
Nederland wil graag een pionier zijn op het gebied van Open Access. Zo schreef staatssecretaris Dekker in een brief aan de Tweede Kamer dat hij inzet op 100 procent OA in 2024. Hij kiest daarbij voor ‘gouden route’ van Open Access, dus publiceren in bladen die helemaal ‘open’ zijn. Dekker laat geen ruimte voor de ‘groene’ vorm van openheid. Hierbij publiceren onderzoekers een versie van hun artikel – zonder opmaak – op hun eigen site of in een database van universiteiten. Dicke is het hardgrondig oneens met de gedwongen focus op ‘goud’.
Waarom?‘Het dwingt mensen één optie uit te voeren, terwijl concurrentie nu de norm is in onze maatschappij. Kijk naar energieprijzen, het OV: overal kunnen mensen kiezen. Alleen bij Open Access wil de staatssecretaris ons dwingen tot slechts één keuze. Bovendien zegt de staatssecretaris op de gouden route in te zetten omdat al het met publieke middelen gefinancierde onderzoek gratis toegankelijk moet zijn. Met die redenatie moet het paspoort ook gratis zijn, maar als ik naar het gemeentehuis ga betaal ik 70 euro, terwijl ik die ambtenaar allang heb betaald.’
Uw negatieve ervaring speelt ook mee?‘Ja, voor mij is het van belang geworden dat ik de vrije keus krijg, voor open of gesloten access. Ik wil een tijdschrift uitzoeken op reputatie en zorgen dat de wetenschap en niet de euro’s centraal staan. Er zijn ook closed tijdschriften waar de opbrengsten weer ten goede komen aan de wetenschap, zoals de uitgaves van wetenschappelijke societies’
Iemand die nu in een ontwikkelingsland werkt, heeft nu last van tolpoortjes. Maar als hij straks een Open Access artikel publiceert, moet hij veel geld uitgeven
Maar vindt u het niet belangrijk dat iedereen toegang krijgt tot kennis, bijvoorbeeld in ontwikkelingslanden?‘Iemand die nu in een ontwikkelingsland werkt, heeft nu last van tolpoortjes. Maar als hij straks een Open Access artikel publiceert, moet hij veel geld uitgeven. Nu kun je ook een gratis pdf krijgen, die mag ik gratis aan collega’s doorgeven. Als ik een collega om een pdf vraag heb ik die per omgaande binnen. Dus ook in ontwikkelingslanden zijn ze hier waarschijnlijk niet blij mee want straks moeten ze betalen om te publiceren.‘Sowieso gaat Open Access niet zorgen dat wie dan ook opeens geïnteresseerd is in mijn papers. Ik schrijf ze voor mijn collega’s. Let wel, ik vind het uitermate belangrijk om wetenschap duidelijk te maken naar de burger en maatschappij, dat doe ik nu ook weer met mijn lezingenserie Insecten en maatschappij en met populair-wetenschappelijke publicaties. Maar mijn idee is dat je wetenschap op andere manieren duidelijk maakt voor een breed publiek, naast wat je publiceert inwetenschappelijke tijdschriften. Ik heb ook grote moeite een artikel uit de theoretische natuurkunde te begrijpen. Dat is niet voor mij bedoeld.’
Lees verder over de onderhandelingen tussen universiteiten en uitgeverijen in Resource nummer 10. Deze ligt nu overal op Wageningen UR in de bakken.