Foto Shutterstock Vrijwilligerswerk in het buitenland: je gaat op reis en je doet tegelijkertijd iets nuttigs. Best of both worlds, zo lijkt het. Maar ‘het is te simplistisch om te denken dat mensen op toeristen zitten te wachten’.
‘Het verschilt uiteraard van project tot project’, vertelt sociaal wetenschapper Stasja Koot, die zich onder meer verdiept in natuurbeheer & toerisme en zelf lange tijd in Afrika heeft gewoond. Koot deed vooral onderzoek naar vrijwilligersprojecten en natuurbeheer in Afrika. Bijvoorbeeld om neushoorns te redden. Koot: ‘Die staat zeker niet op uitsterven. Maar in de media, ook in Zuid-Afrika, lees je een heel ander verhaal.’
Stroperij is wel degelijk een probleem, maar dat de neushoorn zal uitsterven is zeer onwaarschijnlijk. Ten eerste staan er hekken en bewakers omheen. Ten tweede zijn veel rijke landeigenaren neushoornfokprojecten gestart. ‘Naar eigen zeggen om de neushoorn te behoeden voor uitsterven’, zegt Koot met een vleugje cynisme. ‘Wat naar mijn idee vooral speelt is de enorme lobby om de hoorns als product te legaliseren. Als je een hoorn afzaagt leeft het dier door en de hoorn groeit terug. Dan kun je dus meerdere hoorns “oogsten.” Dit is één voorbeeld, maar het laat zien dat er vaak meer speelt dan je als toerist mee krijgt.’
Werkgelegenheid
Daarnaast is het de vraag in hoeverre de lokale bevolking profiteert van deze projecten. Duurzaam toerisme zou twee grote voordelen hebben: het zorgt voor economische groei en werkgelegenheid. ‘Beiden zijn waar’, zegt Koot. ‘Maar er zitten wel haken en ogen aan. Natuurbeheer is in Zuid-Afrika vooral een blanke hobby. Veel private reservaten draaien op toerisme. De inheemse mensen, die van hun land verdreven zijn om de reservaten aan te leggen, worden vooral gezien als goedkope arbeiders.’
Het is te simplistisch om te denken dat de lokale bevolking op toeristen zit te wachten omdat die voor werkgelegenheid zouden zorgen
Sociaal wetenschapper Stasja Koot
Zeker in ontwikkelingslanden heb je vaak te maken met neokoloniale verhoudingen, vertelt Koot. ‘Mensen worden uitgebuit, zodat jij gin-tonic kunt drinken op de veranda. Dat gebeurt achter de schermen. Jij ziet enkel die vrolijke gids die het relatief getroffen heeft, omdat hij goed Engels spreekt. Maar de bewakers die weken lang bij de ingang van het park zitten, vaak zonder sanitaire voorzieningen, hoe blij zijn zij met deze baan? Daarnaast gaan er soms ook banen verloren, bijvoorbeeld doordat boeren van hun land worden verdreven. Ik wil niet zeggen dat je helemaal niet moet deelnemen aan conservatieprojecten, maar het is wel iets om bij stil te staan. Het is te simplistisch om te denken dat de lokale bevolking op toeristen zit te wachten omdat die voor werkgelegenheid zouden zorgen. Je moet je in ieder geval bewust zijn van het feit dat hier een complexe sociaaleconomische en raciale problematiek achter schuilt.’
Big business
Toch wil Koot niet afraden om vrijwilligerswerk in ontwikkelingslanden te doen. ‘Daar is het juist nodig, maar je moet je wel afvragen of je als toerist met een paar weken, of maanden, daadwerkelijk wat bijdraagt. Ik denk dat het in veel gevallen vies tegenvalt. Zo moet je eerst ingewerkt worden en daarnaast nemen vrijwilligers in veel gevallen werk over dat lokaal zou kunnen worden gedaan.’ Soms wordt er zelfs werk verzonnen, weet Koot. ‘Vrijwilligers zijn big business, omdat ze geld betalen om aan een project mee te doen. Vrijwilligerstoerisme is een commerciële industrie. Je kunt bij organisaties bijvoorbeeld twee weken vrijwilligerswerk boeken en daarna stippelen ze nog een reis voor je uit.’
Moet je wel de halve wereld overvliegen om een klein stukje natuur te redden?
Misschien is het dan beter om te kiezen voor een project in een westers land. Maar het blijft afhankelijk van het project, aldus Koot. Daarnaast moet je bij natuurbeheer ook nadenken over de afstand die je er voor aflegt. Als je eerst de halve wereld over vliegt om een klein stukje natuur te redden, is dat het dan waard? Koot: ‘We weten dat reizen en de hele consumptiemaatschappij achter toerisme – dus ook achter vrijwilligerswerk – een grote rol spelen in klimaatverandering. En klimaatverandering is dan weer de grootste oorzaak van verlies aan biodiversiteit. Dus ik zou zeggen, nee. Veel mensen weten dat ook wel, toch handelen ze er niet naar. Je zou ook geld over kunnen maken naar het project zodat je niet hoeft te vliegen. Maar dat voelt niet zo goed, want we willen graag zelf iets doen.’
De klimaatcrisis en de coronapandemie zetten mensen aan het denken over reizen en toerisme. Resource vraagt WUR-wetenschappers welke impact ons reisgedrag heeft op mens, dier en planeet.
