Machiel Lamers: ‘Er komen veel cruiseschepen in de poolgebieden. Niet met grote varende flatgebouwen, maar toch met zeker een paar honderd passagiers aan boord. Op een kwetsbaar continent als Antarctica komen ongeveer 120 duizend toeristen per jaar en die cijfers groeien exponentieel.’ Foto Machiel Lamers (2024) Sociaalwetenschappers Machiel Lamers (Milieubeleid) en Nathalie Steins (Wageningen Marine Research) doen onderzoek naar duurzaam toerisme.
Onlangs verscheen een publicatie van Lamers en Steins over hun werk tijdens de Scientific Expedition Edgeoya Svalbard (SEES)-expeditie. Die expeditie naar de eilandengroep Svalbard – Spitsbergen – bestond uit ongeveer vijftig toeristen en evenzoveel wetenschappers. Lamers ging mee in 2015, Steins in 2022. Steins: ‘Een heel bijzondere ervaring voor de toeristen en vijftig paar extra handen voor de wetenschappers. Wij beschrijven in de publicatie de voor- en nadelen van samenwerkingen op wetenschapscruises als deze.’
Toeristen hebben het gevoel dat ze bijdragen aan het oplossen van wereldproblemen
Universitair hoofddocent Lamers: ‘Vanuit wetenschappelijk perspectief leveren zulke gecombineerde reizen veel kansen op. Data verzamelen via schepen die daar toch al komen? Ideaal. Maar alleen als het kan op plekken die voor de wetenschap echt relevant zijn. Daar komen zulke schepen meestal niet.’
Toeristenmagneet
‘De laatste vijf à tien jaar raken toerisme en wetenschap bij poolreizen met elkaar vervlochten’, licht Lamers toe. ‘De voornaamste reden is dat het nu eenmaal de twee belangrijkste activiteiten zijn in de poolgebieden. Bij deze reis van SEES naar Svalbard was er een gelijke verdeling tussen toeristen en wetenschappers en dat is uniek, want meestal zijn de toeristen in de meerderheid.’
Naast de praktische, geografische verklaring, speelt valorisatiedruk een rol: wetenschappers zoeken publiek om over hun onderzoek te vertellen. Lamers: ‘Toeristen op expeditiecruises in de poolgebieden nemen die plek moeiteloos in. Bijzondere toeristische trips zijn wereldwijd in trek. Dat maakt Spitsbergen, met zijn ijsbergen, bijzondere natuur, afgelegen gebieden en bijzondere diersoorten, een toeristenmagneet. Er komen veel cruiseschepen in de poolgebieden. Niet met grote varende flatgebouwen, maar toch met zeker een paar honderd passagiers aan boord. Op een kwetsbaar continent als Antarctica komen ongeveer 120 duizend toeristen per jaar en die cijfers groeien exponentieel.’
Toerisme heeft onmiskenbaar impact op kwetsbare poolgebieden
Lamers ziet een verschuiving in het type cruise dat reisorganisaties verkopen. ‘Organisaties willen een bijzondere ervaring aanbieden, met ook educatieve aspecten zoals lezingen. En met kleinere schepen die dichterbij de natuur kunnen komen. De gidsen op zulke wetenschapscruises hebben vaak een wetenschappelijke achtergrond en doen bijvoorbeeld samen met toeristen observaties vanuit een vogelspotplek op het dek van het schip. De toeristen hebben daardoor het gevoel dat ze bijdragen aan het oplossen van wereldproblemen.’
Bewapend tegen ijsberen
Volgens Lamers kan de combinatie wetenschapper-toerist beide partijen voordeel opleveren. ‘Soms is er sprake van laaghangend fruit, bijvoorbeeld als natuurwetenschappers meetinstrumenten aan een schip hangen om de waterkwaliteit te meten. Of als ze de extra handen van toeristen gebruiken om verzamelde onderzoeksmaterialen te verplaatsen of aangespoeld afval te verzamelen op de stranden als onderdeel van een monitoringsproject.’
Maar vaak is het complexer. Niet iedere expeditie is hetzelfde; niet iedere toerist is in staat ingewikkelde wetenschappelijke handelingen te verrichten. Mensen lopen in de weg of vertragen het werk omdat ze de inspanning niet gewend zijn. Bovendien gelden voor toeristen andere regels en voorwaarden dan voor wetenschappers. ‘Neem bijvoorbeeld de verzekering. Wetenschappers mogen zich bewapenen tegen ijsberen. Toeristen mogen dat niet, maar hun gidsen weer wel. Daardoor moet er eigenlijk altijd een gids mee met de toerist die met een wetenschapper op pad gaat. Die gids kan dan niet op een andere plek zijn.’
Greenwashing
Voor touroperators kan het vestigen van een ‘groene’ reputatie een reden zijn om wetenschappers mee te nemen aan boord. Greenwashing, zeggen sommigen: het legitimeert de groei van toeristische activiteiten in gebieden waar toenemende drukte niet wenselijk is. ‘Wij zien het genuanceerder’, zegt Steins. ‘Zo’n samenwerking biedt kansen voor onderzoek, mits er aan een aantal voorwaarden wordt voldaan. Als wetenschapper wil je metingen doen op een plek die voor de wetenschap relevant is. Dat botst soms met de commerciële belangen van een schip dat daarvoor mogelijk moet omvaren. Door de koers van toerisme te volgen, kom je als wetenschapper dan vooral op plekken waarover we al veel weten. Dus daar moet je kritisch op zijn.’
Daar lijkt een paradox te zitten, merkt Lamers op. ‘Tourorganisaties willen het liefst neutraal wetenschappelijk werk aanbieden met een bepaalde aantrekkelijkheid voor de toerist, zoals wilde dieren spotten, maar ze willen er bijvoorbeeld niet voor omreizen of hun programma aanpassen. In dat geval doe je geen onderzoek naar de omgeving, maar naar de impact van toerisme op die omgeving. Ook is het de vraag of tourorganisaties open staan voor reflectie vanuit de wetenschap tijdens hun reizen en kritiek die volgt uit zulk onderzoek.’
Bekend en beschermd
Moet er überhaupt wel toerisme zijn in zulke kwetsbare gebieden? Steins: ‘Daar zit de ironie: toerisme heeft onmiskenbaar impact op kwetsbare poolgebieden. Aanbieders van cruises stellen juist dat toerisme bijdraagt aan bewustwording over de noodzaak om deze gebieden te beschermen.’ Lamers: ‘Je kunt inderdaad alleen beschermen wat je kent. En toerisme is moeilijk tegen te houden. Zeker in Antarctica. Dat is een gebied dat door veel landen samen bestuurd wordt, maar de individuele landen geven vergunningen af aan nationale tourorganisaties. Ook daar doen we onderzoek naar omdat we willen weten hoe je daar regelgeving op af kunt stemmen.’
